راضی‌ام به رضای تو | مروری بر معنای توکل به خدا، مراتب و راه‌های افزایش آن

به گزارش شهرآرانیوز؛ دنیای جدید دستاورد‌های زیادی برای ما داشته است. همان‌طور که دستاورد‌های مادی را می‌توانیم ببینیم، در زمینه معرفت خداوند هم حتما با پیشرفت عقل بشر و عمیق‌تر شدن درک معنوی، دستاورد‌هایی برای ما حاصل شده است، اما درمیان تشتت آرا و مفاهیم و عرفان‌های مختلف، اضطراب محصول دنیای مدرن است؛ دنیایی که درمجموع برای ما آرامش به ارمغان نیاورده و به‌جای آسودگی به ما تشویش هدیه داده است. 

در این میان، دین با ما از اعتماد به خالق هستی صحبت می‌کند و با ارائه مفهوم توکل، از ما می‌خواهد که با تکیه به خداوند آرام باشیم و بدانیم او که این هستی را آفریده است، ما را نه‌تن‌ها اداره که کفایت خواهد کرد؛ آن‌چنان که در قرآن کریم آمده است: «وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى‌ا... فَهُوَ حَسْبُهُ: و او را از جایی که گمان نمی‌برد، روزی می‌دهد؛ هرکه بر خدا توکل کند، خداوند کفایتش می‌کند» (سوره طلاق، آیه ۳). در ادامه، معنای توکل، مراتب و راه‌های افزایش آن را براساس آیات و روایات، مرور خواهیم کرد.

اعتماد به آنچه خدا برای ما مقدر کرده است

توکل از لحاظ لغوی یعنی اعتماد و تکیه کردن به کسی و در اصطلاح یعنی اعتماد کردن به خدا و آنچه از اوست و ناامید شدن از انسان و آنچه ما تصور می‌کنیم به دست او انجام خواهد شد. شاید در نگاه اول، همه ما بگوییم که این اصل را پذیرفته‌ایم و آن را قبول داریم، اما در عمل، اضطراب و نگرانی درباره فردا و آینده‌ای که از آن بی‌خبر هستیم، یکی از نشانه‌های سستی در توکل به خداست.

برای درک بهتر این امر می‌توان از آیه ۱۰۷ سوره یونس کمک گرفت؛ آنجا که خداوند می‌فرماید: «هرگاه خداوند (برای آزمایش یا کیفر گناه) زیانی به تو رساند، هیچ شخصی جز او، آن را برطرف نمی‌سازد و اگر اراده خیری برای تو کند، هیچ فردی نمی‌تواند مانع فضل او شود؛ به هر فردی از بندگانش بخواهد (و شایسته بداند، هر خیری را) می‌رساند و او آمرزنده مهربان است».

مؤمن به تو، از چیزی نمی‌ترسد

همه‌چیز به دست خداست و هیچ شخصی نمی‌تواند مانع اراده خداوند شود. این دستاورد ایمان به خداست. توکل و مشتقات آن هفتادبار در قرآن به‌کار رفته است. قرآن کریم در جا‌های مختلف، از ایمان و توکل درکنار یکدیگر سخن به میان آورده است؛ به‌طور مثال در آیه ۲۹ سوره ملک آمده است: «بگو او خداى رحمان است، ما به او ایمان آورده‌ایم و بر او توکل کرده‌ایم». همچنین در آیه ۸۴ سوره یونس از همراهی ایمان و توکل سخن رفته است؛ در جایی که حضرت موسی (ع) قومش را به ایمان فرامی‌خواند. در این آیه، توکل لازمه ایمان معرفی شده است. همان‌طور که در آیه۲ سوره انفال آمده است: «و عَلی‌ا... فَلْیتَوَکَلِ المُؤمنون: مؤمنان به خدا توکل می‌کنند».

خداوند، متوکل را دوست دارد

بنا بر آیات قرآن، خداوند متوکلان را دوست دارد: «إِنَّ ا... یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ: خدا آنان را که بر او اعتماد کنند، دوست دارد» (آیه ۱۵۹، سوره آل‌عمران) و هرکه بر خدا توکل کند، خدا امور او را کفایت می‌کند: «هرکه بر خدا توکل کند، خداوند کفایتش می‌کند» (سوره طلاق، آیه ۳). در احادیث نیز توکل مهم دانسته شده و به آن، سفارش شده است. برپایه روایتی از امام‌علی (ع)، توکل درکنار تفویض (انتقال مسئولیت)، رضا به قضای الهی و تسلیم دربرابر اوامر او، از ارکان چهارگانه ایمان است. همچنین بنا بر حدیثی از امام‌رضا (ع)، توکل بر خدا از اجزای یقین است. علمای اخلاق و عرفان برای توکل، درجاتی را ذکر کرده‌اند.

۳ باور که توکل را افزایش می‌دهد

۱. ایمان به خدا: همان‌طور که گفته شد، ایمان و یقین به این امر که همه‌چیز در ید قدرت قادر متعال است و هیچ فردی بالاتر از او نیست، یکی از عوامل مهم افزایش توکل در انسان است.

۲. باور داشتن به حکمت و مصلحت خداوند: باید بر این باور باشیم که خداوند، حکیم است و از همه‌چیز آگاه و اینکه آنچه برای ما می‌خواهد، خیر است.

۳. باور داشتن به پاسخ‌گویی و اجابت خداوند: امید به خدا و خوش‌بین بودن به او، یکی دیگر از راه‌های افزایش توکل است؛ اعتقاد به اینکه خداوند به درخواست و دعا‌های ما پاسخ می‌دهد و دعا‌های ما را مستجاب می‌کند و اگر او را در سختی بخوانیم، ما را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت.

در ادامه حتما بخوانید نماز، بیمه دنیا و آخرت | در باب عواقب ترک نماز

شئون مختلف توکل

ملامحمدمهدی نراقی در کتاب جامع‌السعادات می‌گوید: توکل انسان‌ها با هم تفاوت دارد و به مرتبه یقین و توحید آنها وابسته است. هراندازه ایمان قوی‌تر باشد، درجه توکل انسان هم بالاتر است. بر این اساس، توکل به‌لحاظ قوت و ضعف سه درجه دارد.

درجه اول

فرد به خدا مانند وکیل و شخصی که آگاه به امور و کاردان است، اعتماد می‌کند. این مرتبه به‌گفته ملامحمدمهدی نراقی، پایین‌ترین درجه توکل است.

درجه دوم 

اعتماد و حس فرد به خداوند مانند حس اعتماد کودک به مادرش است. همان‌طور که کودک تنها در آغوش مادر آرامش می‌یابد و جز او کسی را باور ندارد، بنده هم جز به خدا پناه نمی‌برد و جز او به فردی دیگر تکیه نمی‌کند.

درجه سوم و مرحله اعلای توکل

به اعتقاد علمای اخلاق، مرحله‌ای است که در آن شخص برای خود و همچنین سایر مخلوقات، اختیاری نمی‌بیند و به خدا اطمینان کامل دارد. به اعتقاد علمای اخلاق و عرفان، دستیابی به این مرحله بسیار دشوار است؛ توکل حضرت ابراهیم (ع) در زمانی که می‌خواستند ایشان را به آتش بسپارند، مصداق این مرحله از توکل است.